Nakon predavanja koje sam održala, a koje je obrađivalo tematiku pravnog položaja trudnica i porodilja i prava i dužnosti pacijenata i koje je bilo izuzetno posećeno, a sama tema o pravima i dužnostima pacijenata izazvala veliku pozornost uvidela sam da postoji velika neupućenost građanstva u prava i dužnosti koje kao pacijenti imaju.

To me nije nimalo iznenadilo, jer sem ovog da kažem mog pravnog predavanja koje se bavilo ovom iznad svega veoma bitnom tematikom, nisam čula da se predavanje sličnog tipa još negde održalo.
Pre samog predavanja obavila sam razgovore i sa pacijentima i sa predstavnicima medicinske struke i obe strane su istakle neophodnost ovakve edukacije. Naravno pacijenti su bili najviše zainteresovani za deo koji se tiče njihovih prava, a medicinari su istakli neophodnost naglašavanja da pacijenti imaju i svoje dužnosti.

Ustav Republike Srbije u članu 68. propisuje pravo na zdravstvenu zaštitu : “ Svako ima pravo na zaštitu svog fizičkog i psihičkog zdravlja.Deca, trudnice, majke tokom porodiljskog odsustva, samohrani roditelji sa decom do sedme godine i stari ostvaruju zdravstvenu zaštitu iz javnih prihoda, ako je ne ostvaruju na drugi način, u skladu sa zakonom.Zdravstveno osiguranje, zdravstvena zaštita i osnivanje zdravstvenih fondova uređuju se zakonom. Republika Srbija pomaže razvoj zdravstvene i fizičke kulture.“

Pored dole navedenih zakona treba navesti i : Zakon o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama, Zakon o lekovima i medicinskim sredstvima…
Na samom početku ovog teksta važno je istaći da se z

dravstvena zaštita u Republici Srbiji reguliše sa više zakona, a najznačajniji su  :

Zakon o zdravstvenoj zaštiti

uređuje sistem zdravstvene zaštite, organizacija zdravstvene službe, društvena briga za zdravlje stanovništva, opšti interes u zdravstvenoj zaštiti, prava i obaveze pacijenata, zdravstvena zaštita stranaca, osnivanje Agencije za akreditaciju zdravstvenih ustanova Srbije, nadžor nad sprovođenjem ovog zakona, kao i druga pitanja od znacaja za organizaciju i sprovođenje zdravstvenezaštite.

Zakon o zdravstvenom osiguranju

uređuje prava iz obaveznog zdravstvenog osiguranja zaposlenih i drugih građana, obuhvaćenih obaveznim zdravstvenim osiguranjem, organizacija i finansiranje obaveznog zdravstvenog osiguranja, dobrovoljno zdravstveno osiguranje i druga pitanja od značaja za sistem zdravstvenog osiguranja.

Zakon o ostvarivanju prava na zdravstvenu zaštitu dece, trudnica i porodilja

stvoreni su uslovi za ostvarivanje prava na zdravstvenu zaštitu dece do 18 godina starosti, trudnice i porodilje u periodu do 12 meseci po rođenju živog deteta, osiguranih lica koja pravo na zdravstvenu zaštitu ne mogu da ostvare po osnovu obaveznog zdravstvenog osiguranja, odnosno koja nemaju overenu zdravstvenu knjižicu.
Neophodno je posedovanje zdravstvene isprave.

Zakon o zaštiti prava pacijenata

Ovim zakonom uređuju se prava pacijenata prilikom korišćenja zdravstvene zaštite, način ostvarivanja i način zaštite tih prava, kao i pitanja u vezi sa pravima i dužnostima pacijenata.
Važno je istaći da se pacijentu garantuje jednako pravo na kvalitetnu i kontinuiranu zdravstvenu zaštitu u skladu sa njegovim zdravstvenim stanjem, opšteprihvaćenim stručnim standardima i etičkim načelima, u najboljem interesu pacijenta i uz poštovanje njegovih ličnih stavova.

Ostvarivanje napred navedenih prava koja se garantuju pacijentu zasniva se iznad svega na uzajamnom partnerskom odnosu pacijenata i zdravstvenog radnika odnosno zdravstvenog saradnika. Ovaj partnerski odnos podrazumeva obavezno uzajamno poverenje i poštovanje koje mora da postoji na svim nivoima zdravstvene zasštite kao I prava i dužnosti partnera iz napred navedenog odnosa.

Zakon o pravima pacijenata primenjuje se na domaće i strane državljane, na zdravstvene ustanove, privatnu praksu, zdravstvene radnike, zdravstvene saradnike.

PRAVA PACIJENATA

Pravo na dostupnost zdravstvene zaštite

Svaki pacijent ima pravo na dostupnu i kvalitetnu zdravstvenu zaštitu, u skladu sa svojim zdravstvenim stanjem, koja je u granicama materijalnih mogućnosti sistema zdravstvene zaštite.Svi pacijenti imaju pravo na jednak pristup zdravstvenoj službi bez bilo kakve vrste diskriminacije.

Pravo na informisanje

Pacijent ima pravo na sve vrste informacija o stanju svoga zdravlja, zdravstvenoj službi i načinu kako je koristi, kao i na sve informacije koje su na osnovu naučnih istraživanja i tehnoloških inovacija dostupne, kao i na informacije o pravima iz zdravstvenog osiguranja i postupcima za ostvarivanje tih prava.

Pacijent ima pravo da gore navedene informacije dobije blagovremeno i na način koji je u njegovom najboljem interesu.

Pravo na preventivne mere

Odnosi se na pravo na odgovarajuće zdravstvene usluge radi očuvanja i unapređenja zdravlja, sprečavanja, suzbijanja i ranog otkrivanja bolesti i drugih poremećaja zdravlja. Zdravstvena ustanova ima obavezu sprovođenja preventivnih mera  podizanjem svesti ljudi i obezbeđivanjem zdravstvenih usluga u odgovarajućim intervalima, za grupacije stanovništva koje su izložene povećanom riziku obolevanja.

Pravo na kvalitet pružanja zdravstvene usluge

Pacijent ima pravo na blagovremenu i kvalitetnu zdravstvenu uslugu, u skladu sa zdravstvenim stanjem i utvrđenim stručnim standardima. Pod ovim pravom podrazumeva se odgovarajući nivo pružanja zdravstvenih usluga i humanog odnosa prema pacijentu.

Pravo na bezbednost pacijenta

Pacijent ima pravo na bezbednost u ostvarivanju zdravstvene zaštite, u skladu sa savremenim dostignućima zdravstvene struke i nauke, s ciljem postizanja najpovoljnijeg ishoda lečenja i smanjenja rizika za nastanak neželjenih posledica po zdravlje pacijenta, na najmanju moguću meru.Zdravstvena ustanova je dužna da se stara o bezbednosti u pružanju zdravstvene zaštite, da prati faktore rizika i da preduzima neophodne mere za njihovo smanjenje, a sve to u skladu sa propisima kojima se uređuje oblast kvaliteta u zdravstvenoj zaštiti.

Važno je istaći da ni jedan pacijent ne može trpeti štetu prouzrokovanu neadekvatnim funkcionisanjem zdravstvene službe.

Pravo na obaveštenje

Pacijent ima pravo da od nadležnog zdravstvenog radnika blagovremeno dobije obaveštenje, koje mu je potrebno kako bi doneo odluku da pristane ili ne pristane na predloženu medicinsku meru.
Nevedeno obaveštenje ohuhvata:
dijagnozu i prognozu bolesti;
kratak opis, cilj i korist od predložene medicinske mere, vreme trajanja i moguće posledice preduzimanja, odnosno nepreduzimanja predložene medicinske mere;
vrstu i verovatnoću mogućih rizika, bolne i druge sporedne ili trajne posledice;
alternativne metode lečenja;
moguće promene pacijentovog stanja posle preduzimanja predložene medicinske mere, kao i moguće nužne promene u načinu života pacijenata;
dejstvo lekova i moguće sporedne posledice tog dejstva.
Naročito je važno istaći da je obaveštenje nadležni zdravstveni radnik dužan da da pacijentu i bez pacijentovog traženja.

Ovo obaveštenje se daje u usmenom obliku na način koji je razumljiv pacijentu, vodeći računa o njegovoj starosti, obrazovanju I emocionalnom stanju. Ako zdravstveni radnik proceni da pacijent nije raziumeo obaveštenje, ono se može dati članu pacijentove uže porodice. Ako pacijent ne poznaje jezik koji je u službenoj upotrebi na teritoriji zdravstvene ustanove, mora mu se obezbediti prevodilac, a ako je pacijent gluvonem, mora mu se obezbediti tumač.

U izuzetnim situacijama, nadležni zdravstveni radnik možeprećutati dijagnozu, tok predložene medicinske mere i njene rizike, ili obaveštenje o tome umanjiti, ako postoji ozbiljna opasnost da će obaveštenjem znatno naškoditi zdravlju pacijenta. U ovakvim slučajevima obaveštenje se mora dati članu uže porodice pacijenta.

Deca koja su sposobna za rasuđivanje, bez obzira na godine života, imaju pravo na poverljivo savetovanje i bez pristanka roditelja, kada je to u najboljem interesu deteta.
Bitno je istaći da se pacijent može odreći prava na obaveštenje, osim obaveštenja o tome da je predložena medicinska mera potrebna i da nije bez znatnog rizika, odnosno da je rizično njeno nepreduzimanje.

Pravo na slobodan izbor

Pacijent ima pravo na slobodan izbor doktora medicine, odnosno doktora stomatologije, zdravstvene ustanove, kao i slobodan izbor predloženih medicinskih mera, u skladu sa zakonom kojim se uređuje oblast zdravstvene zaštite i zakonom kojim se uređuje oblast zdravstvenog osiguranja.

Pravo na drugo stručno mišljenje

Pacijent ima pravo da od doktora medicine, odnosno doktora stomatologije, koji nije direktno učestvovao u pružanju zdravstvene usluge, zatraži drugo stručno mišljenje o stanju svoga zdravlja. Ovo pravo svaki pacijent ostvaruje isključivo na lični zahtev.

Pravo na privatnost i poverljivost

Pacijent ima pravo na poverljivost svih ličnih informacija, koje je saopštio nadležnom zdravstvenom radniku, odnosno zdravstvenom saradniku, uključujući i one koje se odnose na stanje njegovog zdravlja i potencijalne dijagnostičke i terapijske procedure, kao i pravo na zaštitu svoje privatnosti tokom sprovođenja dijagnostičkih ispitivanja i lečenja u celini. Zabranjeno je da nadležni zdravstveni radnik, odnosno zdravstveni saradnik, saopšti drugim licima ove informacije.

Pregledu pacijenta i preduzimanju medicinskih mera uopšte, mogu prisustvovati samo oni zdravstveni radnici, odnosno zdravstveni saradnici koji neposredno učestvuju u pregledu pacijenta i preduzimanju medicinskih mera. Po pravilu ovim situacijama mogu prisustvovati učenici, studenti zdravstvene struke, u svrhu obavljanja praktične nastave I zdravstveni radnici i saradnici koji se nalaze na pripravničkom stažu ili u toku stručnog osposobljavanja, ali samo ukoliko to pacijent ne odbije.

Bitno je navesti da na izričit zahtev pacijenta, pregledu koji obavlja nadležni doktor medicine, odnosno doktor stomatologije, ne mogu prisustvovati drugi zdravstveni radnici, odnosno zdravstveni saradnici.

Tokom svog boravka u stacionarnoj zdravstvenoj ustanovi, pacijent ima pravo primanja posetilaca. Na ovom mestu je važno ukazati da pacijent ima pravo da odeređenom licu ili licima zabrani posetu.

Pravo na pristanak

Pacijent ima pravo da slobodno odlučuje o svemu što se tiče njegovog života i zdravlja, osim u slučajevima kada to direktno ugrožava život i zdravlje drugih lica.
Bez pristanka pacijenta ne sme se, po pravilu, nad njim preduzeti nikakva medicinska mera.
Medicinska mera se može preduzeti bez pristanka pacijenta, njegovog zakonskog zastupnika može se preduzeti samo u izuzetnim slučajevima. Pacijent može dati pristanak na predloženu medicinsku meru usmeno ili pismeno, odnosno prećutno (ako se nije izričito protivio).
Za preduzimanje predložene invazivne dijagnostičke i terapijske medicinske mere, neophodan je pismeni pristanak.

Naročito je važno navesti da pacijente ne obavezuje pristanak kome nije prethodilo potrebno obaveštenje koje smo detaljno objasnili u delu koji se bavi Pravom na obaveštenje. Nadležni zdravstveni radnik koji preduzima medicinsku meru, nakon pristanka pacijenta koji je dat bez obaveštenja snosi rizik za štetne posledice.

Jednom dat pristanak pacijent može opozvati pismeno ili usmeno sve dok ne započne izvođenje medicinske mere, kao i za vreme trajanja lečenja.

Neophodno je navesti da pacijent koji je sposoban za rasuđivanje, ima pravo da predloženu medicinsku meru odbije, čak i u slučaju kada se njome spasava ili održava njegov život.
U ovo slučaju nadležni zdravstveni radnik dužan je da pacijentu ukaže na posledice njegove odluke o odbijanju predložene medicinske mere, i da o tome od pacijenta zatraži pismenu izjavu koja se mora čuvati u medicinskoj dokumentaciji, a ako pacijent odbije davanje pismene izjave, o tome će sačiniti službenu belešku.Nad pacijentom koji je bez svesti, ili iz drugih razloga nije u stanju da saopšti svoj pristanak, hitna medicinska mera može se preduzeti i bez njegovog pristanka, o čemu će se obavestiti članovi uže porodice, uvek kada je to moguće. Medicinska mera nad ovakvim pacijentom se preduzima u zdravstvenoj ustanovi na osnovu konzilijarnog nalaza.
Izuzetno ako se tokom operativnog zahvata pojavi potreba za njegovim proširenjem, koji se nije mogao pretpostaviti, proširenje operativnog zahvata može se obaviti samo ako je, na osnovu procene doktora medicine, odnosno doktora stomatologije koji preduzima taj zahvat, on neodložno potreban.Ako je pacijent dete ili je lišen poslovne sposobnosti, medicinska mera može se preduzeti, uz pristanak njegovog zakonskog zastupnika, koji je prethodno obavešten.

Pravo na uvid u medicinsku dokumentaciju

Pacijent ima pravo uvida u svoju medicinsku dokumentaciju.
Izuzetno članovi uže porodice pacijenta imaju pravo uvida u medicinsku dokumentaciju svog člana porodice, ako su ti podaci od značaja za njihovo lečenje.

Pravo na poverljivost podataka o zdravstvenom stanju pacijenta

Podaci o zdravstvenom stanju, odnosno podaci iz medicinske dokumentacije, spadaju u podatke o ličnosti i predstavljaju naročito osetljive podatke o ličnosti pacijenta. Ove podatke dužni su da čuvaju svi zdravstveni radnici, odnosno zdravstveni saradnici, kao i druga lica zaposlena u zdravstvenim ustanovama, privatnoj praksi, organizacionoj jedinici visokoškolske ustanove zdravstvene struke koja obavlja zdravstvenu delatnost, drugom pravnom licu koje obavlja određene poslove iz zdravstvene delatnosti u skladu sa zakonom, organizaciji obaveznog zdravstvenog osiguranja, kao i pravnom licu koje obavlja poslove dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja, kod kojih je pacijent zdravstveno osiguran, a kojima su ti podaci dostupni i potrebni radi ostvarivanja zakonom utvrđenih nadležnosti.

Važno je istaći da gore navedena lica kao I druga lica koja neovlašćeno, odnosno bez pristanka pacijenta ili zakonskog zastupnika, raspolažu podacima iz medicinske dokumentacije u suprotnosti sa ovim članom, i neovlašćeno iznose u javnost te podatke, odgovorni su za odavanje naročito osetljivih podataka.

Ove dužnosti čuvanja podataka navedena lica mogu biti oslobođeni samo na osnovu pismenog pristanka pacijenta, odnosno njegovog zakonskog zastupnika, ili na osnovu odluke suda.Pacijent, odnosno njegov zakonski zastupnik ima pravo na kopiju medicinske dokumentacije i snosi neophodne troškove izrade kopije medicinske dokumentacije.

Pravo pacijenta koji učestvuje u medicinskom istraživanju

Medicinsko istraživanje koje uključuje punoletnog poslovno sposobnog pacijenta može se preduzimati samo uz njegov pristanak. Pacijent pristanak mora dati u pismenom obliku, nakon što je dovoljno obavešten o smislu, cilju, postupcima, očekivanim rezultatima, mogućim rizicima, kao i o neprijatnim pratećim okolnostima istraživanja.

Nadležni zdravstveni radnik koji vrši medicinsko istraživanje, dužan je da vodi računa o tome da zaštita života i zdravlja pacijenta uvek ima prednost u odnosu na interes društva i nauke.Pacijent mora biti posebno upozoren da je slobodan da učešće u istraživanju odbije i da pristanak koji je dao, u svako vreme opozove, u pismenom obliku.

Pacijent, koji zbog medicinskog istraživanja pretrpi štetu na svom telu ili zdravlju, ima pravo na naknadu štete u skladu sa zakonom, bez obzira na krivicu.

Pravo deteta u stacionarnim zdravstvenim ustanovama

Dete do navršenih 15 godina života, ima pravo da bude smešteno na bolničko lečenje u pratnji jednog od roditelja, usvojitelja ili staratelja, uvek kada je to moguće.

Pravo pacijenta da na sopstvenu odgovornost napusti stacionarnu zdravstvenu ustanovu

Pacijent ima pravo da na sopstvenu odgovornost napusti stacionarnu zdravstvenu ustanovu, osim u slučajevima propisanim posebnim zakonom.O ovoj nameri pacijent je dužan da dâ pismenu izjavu, koja se čuva u medicinskoj dokumentaciji pacijenta.

Pravo na olakšavanje patnji i bola

Pacijent ima pravo na najviši nivo olakšavanja patnje i bola, saglasno opšteprihvaćenim stručnim standardima i etičkim principima, što podrazumeva terapiju bola i humano palijativno zbrinjavanje.Bitno je istaći da ovo pravo ne podrazumeva eutanaziju.

Pravo na poštovanje pacijentovog vremena

U slučaju da ne postoje uslovi da se medicinska mera pruži odmah, pacijent ima pravo na zakazivanje pregleda, dijagnostičkih procedura, kao i drugih medicinskih mera i postupaka u najkraćem mogućem roku. Zdravstvena ustanova je dužna da pacijentu, kome je konzilijum lekara predložio određenu dijagnostičku proceduru radi davanja mišljenja o daljem lečenju, izvrši odmah, odnosno u roku koji je odredio konzilijum lekara.

Pravo na prigovor

Pacijent koji smatra da mu je uskraćeno pravo na zdravstvenu zaštitu, ili da mu je postupkom zdravstvenog radnika, odnosno zdravstvenog saradnika, uskraćeno neko od prava iz oblasti zdravstvene zaštite, ima pravo da podnese prigovor zdravstvenom radniku koji rukovodi procesom rada ili direktoru zdravstvene ustanove, odnosno osnivaču privatne prakse ili savetniku za zaštitu prava pacijenata.

Pravo na naknadu štete

Pacijent koji zbog stručne greške zdravstvenog radnika, odnosno zdravstvenog saradnika, u ostvarivanju zdravstvene zaštite pretrpi štetu na svom telu, ili se stručnom greškom prouzrokuje pogoršanje njegovog zdravstvenog stanja, ima pravo na naknadu štete prema opštim pravilima o odgovornosti za štetu.Pravo na naknadu štete ne može se unapred isključiti ili ograničiti.

DUŽNOSTI PACIJENATA

U postupku ostvarivanja zdravstvene zaštite dužnosti pacijenata odnose se na odgovornost za lično zdravlje, prema drugim korisnicima zdravstvenih usluga, zdravstvenim radnicima, odnosno zdravstvenim saradnicima, kao i drugim zaposlenima u zdravstvenoj ustanovi i privatnoj praksi. U ostvarivanju zdravstvene zaštite, pacijent je dužan da se pridržava opštih akata zdravstvene ustanove, privatne prakse…

Odgovornost pacijenta za lično zdravlje

Pacijent je dužan da pri ostvarivanju zdravstvene zaštite:
1) aktivno učestvuje u zaštiti, očuvanju i unapređenju svog zdravlja;
2) u potpunosti i istinito informiše nadležnog zdravstvenog radnika, odnosno zdravstvenog saradnika o svom zdravstvenom stanju;
3) pridržava se uputstava i preduzima mere propisane od strane nadležnog zdravstvenog radnika, odnosno zdravstvenog saradnika.

Odgovornost pacijenta prema drugim korisnicima zdravstvenih usluga

Pacijent je dužan da poštuje prava drugih pacijenata, koji ostvaruju zdravstvenu zaštitu u zdravstvenoj ustanovi.

Odgovornost pacijenata prema zdravstvenim radnicima, odnosno zdravstvenim saradnicima

Pacijent je dužan da se, u postupku ostvarivanja zdravstvene zaštite prema zdravstvenom radniku, odnosno zdravstvenom saradniku, odnosi sa dužnim poštovanjem i uvažavanjem.
Bitno je naročito skrenuti pažnju da je zabranjeno ometanje zdravstvenih radnika, odnosno zdravstvenih saradnika, prilikom pružanja zdravstvene zaštite.

Za pacijente je vrlo važno da znaju da ukoliko se ne pridržavaju dužnosti koje kao pacijenti imaju, nadležni zdravstveni radnik nakon prethodnog upozorenja, može otkazati pružanje dalje dravstvene zaštite pacijentu,. Od ovoga je izuzeto pružanje hitne medicinske pomoći, o čemu je dužan da pismeno obavesti direktora zdravstvene ustanove, kao i da u medicinsku dokumentaciju pacijenta unese razloge za odbijanje pružanja zdravstvene zaštite.U slučaju da nastupi gore navedena okolnost zdravstvena ustanova, privatna praksa, organizaciona jedinica visokoškolske ustanove zdravstvene struke koja obavlja zdravstvenu delatnost i druga pravna lica koja obavljaju određene poslove iz zdravstvene delatnosti, dužni su da pacijentu obezbede dalje pružanje odgovarajuće zdravstvene zaštite.

Bitno je da podsetimo pacijente na njihovu dužnost da blagovremeno informiše nadležnu zdravstvenu ustanovu o otkazivanju termina za zakazane preglede i medicinske postupke, kao i o promeni adrese i telefonskog broja.

ZAŠTITA PRAVA PACIJENATA

Zaštitu prava pacijenata obezbeđuje jedinica lokalne samouprave, određivanjem lica koje obavlja poslove savetnika za zaštitu prava pacijenata i obrazovanjem Saveta za zdravlje. Savetnik pacijenata obavlja poslove zaštite prava pacijenata po podnetim prigovorima i pruža potrebne informacije i savete u vezi sa pravima pacijenata.Pacijent, odnosno njegov zakonski zastupnik, prigovor može podneti savetniku pacijenata pismeno ili usmeno na zapisnik.Podnosilac prigovora, koji je nezadovoljan izveštajem savetnika pacijenata imože se, obratiti Savetu za zdravlje, zdravstvenoj inspekciji, odnosno nadležnom organu organizacije zdravstvenog osiguranja kod koje je pacijent zdravstveno osiguran.

Na samom kraju ovog nadasve za pacijente i efikasno funkcionisanje zdravstva važnog teksta neophodno je ponoviti da je od velike važnosti da pacijenti ozbiljno shvate obavezu poštovanja svojih dužnosti, jer kako smo na početku ovog teksta naveli ostvarivanje prava koje pacijenti imaju zasniva se na partnerskom odnosu pacijenata sa jedne strane i zdravstvenog radnika sa druge strane.

Smatram da je neophodno i važno promovisati ovu materiju kroz informativne kampanje u vidu edukativnih predavanja  među primaocima i pružaocima zdravstvene zaštite i usluga. Prema podacima  veoma je zabrinjavajuće nizak stepen informisanosti građana o pravima, a još veći je stepen neinformisanosti o postojanju odužnosti  koje imaju kao pacijenti.

Autor: Bojana Bogojević, diplomirani pravnik sa položenim pravosudnim ispitom